اکولالیا در اوتیسم، اگرچه ممکن است در نگاه اول غیرطبیعی به نظر برسد، اما برای بسیاری از کودکان اوتیستیک، بخشی از فرآیند یادگیری زبان است. آنان ممکن است نتوانند پاسخ مناسبی بدهند، اما با تکرار، سعی می‌کنند در گفتگو شرکت کنند. این موضوع بسیار فراتر از یک “عادت” ساده است و در واقع، آینه‌ای از نحوه پردازش زبان در ذهن کودک است.
تا به حال شنیده‌اید کودکی جمله‌ای را که به او گفته‌اید، دقیقاً تکرار کند؟ مثلاً بگویید: “می‌خوای آب بخوری؟” و او بدون تغییر بگوید: “می‌خوای آب بخوری؟”. این تکرار کلمات به صورت طوطی‌وار، اکولالیا نام دارد. پدیده‌ای که در کودکان با اختلالات رشدی مانند اوتیسم، بسیار رایج است. اما آیا این تنها یک عادت است یا نشانه‌ای از موضوعی عمیق‌تر؟
اهمیت اکولالیا در اوتیسم به این خاطر است که می‌تواند هم به عنوان یک ابزار یادگیری زبان عمل کند و هم به عنوان یک مانع در تعامل اجتماعی. تشخیص درست اکولالیا، می‌تواند مسیر درمانی و توانبخشی فرد را به طور چشمگیری تغییر دهد. والدین، مربیان و درمانگران باید بدانند که این تکرارها چه معنایی دارند، چگونه می‌توانند به کودک کمک کنند و از چه راه‌هایی برای کاهش یا مدیریت آن بهره ببرند.
اکولالیا (Echolalia) به تکرار خودکار و بدون تفکر از کلمات، عبارات یا جملاتی که فرد می‌شنود گفته می‌شود. این پدیده در رشد طبیعی زبان برخی کودکان نیز دیده می‌شود، اما وقتی این رفتار ادامه‌دار، شدید یا همراه با اختلالات دیگر مثل اوتیسم باشد، به یک نشانه بالینی مهم تبدیل می‌شود.
به زبان ساده، کودک یا فردی که دچار اکولالیاست، نمی‌تواند پاسخی تولید کند که کاملاً از خودش باشد. به‌جای آن، پاسخی تولید می‌کند که از دیگران شنیده و به خاطر سپرده است. این موضوع معمولاً برای بیان نیاز، ابراز احساسات، یا حتی تنها برای پر کردن سکوت اتفاق می‌افتد.
تفاوت بین اکولالیا طبیعی و اختلالی
همه کودکان، در دوره‌ای از رشد زبانی خود، کلمات والدین را تکرار می‌کنند؛ این طبیعی است و بخشی از یادگیری زبان محسوب می‌شود. اما در کودکان اوتیستیک، این تکرار ممکن است بیش از حد، بی‌هدف یا خارج از بافت مکالمه باشد.
تفاوت‌های کلیدی شامل موارد زیر است:
زمان تکرار: در حالت طبیعی، کودک بلافاصله پس از شنیدن، جمله را تکرار می‌کند و با گذر زمان این رفتار کاهش می‌یابد. در اکوکالیا اختلالی، ممکن است کودک حتی هفته‌ها بعد یک جمله را ناگهانی تکرار کند.
درک معنا: کودک معمولی معمولاً بعد از مدتی از کلمات برای برقراری ارتباط معنادار استفاده می‌کند. اما کودک اوتیستیک ممکن است کلمات را بدون درک کامل معنا تکرار کند.
هدف از تکرار: در رشد طبیعی، تکرار برای یادگیری است؛ در اکوکالیا، ممکن است بدون هدف واضحی باشد.
انواع اکولالیا در اوتیسم
اکولالیای فوری (Immediate Echolalia)
در این نوع، کودک بلافاصله پس از شنیدن یک جمله یا کلمه، آن را تکرار می‌کند. برای مثال، اگر بپرسید: “می‌خوای بازی کنی؟”، کودک پاسخ می‌دهد: “می‌خوای بازی کنی؟”
این رفتار در بسیاری از کودکان اوتیستیک دیده می‌شود و معمولاً نشانه‌ای از پردازش زبانی آن‌هاست. شاید کودک در حال تلاش است تا زمان بخرد تا بفهمد چه باید بگوید. یا شاید تکرار جمله، راهی برای تمرین آن در ذهنش است.
اکولالیای فوری می‌تواند به شکل‌های زیر ظاهر شود:
- تکرار کامل جمله: “دوست داری شیر بخوری؟” ← “دوست داری شیر بخوری؟”
- تکرار بخشی از جمله: فقط “شیر بخوری؟”
- تغییر لحن: کودک ممکن است جمله را با لحن گوینده تقلید کند.
اگرچه در نگاه اول این نوع بی‌فایده به نظر می‌رسد، اما در واقع، برای بسیاری از کودکان یک مرحله مهم در یادگیری زبان است.
اکولالیای تأخیری (Delayed Echolalia)
در این نوع، کودک جمله‌ای را که قبلاً شنیده، در زمان دیگری تکرار می‌کند. این جملات ممکن است از برنامه‌های تلویزیونی، مکالمات گذشته یا حتی تبلیغات باشند.
مثلاً کودک ممکن است ناگهان بگوید: “بیا با هم بخندیم!” در حالی که کسی چنین جمله‌ای در لحظه نگفته است. این جمله ممکن است از یک کارتون معروف باشد که روزها یا هفته‌ها قبل دیده شده.
این نوع اکولالیا ممکن است دلایل زیر داشته باشد:
- بیان احساسات: کودک ممکن است با تکرار آن جمله، احساس خاصی را منتقل کند.
- درخواست چیزی: ممکن است جمله‌ای مانند “وقت تفریحه!” را بگوید چون می‌خواهد به پارک برود.
- یادآوری تجربه خوشایند: بازگویی جملاتی از موقعیت‌های لذت‌بخش گذشته.
اکولالیای عملکردی و غیر عملکردی
اکوکالیا را می‌توان به دو گروه کاربردی (Functional) و غیرکاربردی (Non-functional) تقسیم کرد:
- عملکردی: وقتی کودک با استفاده از اکوکالیا هدفی دارد—مثلاً چیزی بخواهد، توجه جلب کند یا احساساتش را بروز دهد.
- غیرعملکردی: وقتی تکرار جمله هیچ ارتباطی با موقعیت یا نیاز کودک ندارد.
درک اینکه کدام نوع اکوکالیا در کودک دیده می‌شود، نقش مهمی در انتخاب نوع درمان و آموزش دارد.
علل بروز اکولالیا در افراد مبتلا به اوتیسم
عوامل عصبی و مغزی
مغز کودکان اوتیستیک اطلاعات زبانی را به شیوه متفاوتی پردازش می‌کند. در بسیاری از موارد، شبکه‌های زبانی مغز فعال‌تر یا غیرفعال‌تر از حالت معمول هستند. این مسئله منجر به دشواری در تولید زبان جدید و اتکا به زبان شنیده شده قبلی می‌شود.
برخی از مناطق مغز مانند لوب فرونتال، که مسئول برنامه‌ریزی زبان و تصمیم‌گیری است، در کودکان اوتیستیک به‌درستی توسعه نیافته یا با مناطق دیگر ارتباط ضعیف‌تری دارد. بنابراین، کودک برای پاسخگویی به مکالمه، به جای ساخت جمله جدید، جمله‌ای که قبلاً شنیده را تکرار می‌کند.
تأخیر در رشد زبان
کودکان اوتیستیک معمولاً با تأخیر در یادگیری زبان مواجه هستند. نبود واژگان کافی یا درک کم از دستور زبان، کودک را مجبور می‌کند از جملات آماده استفاده کند. این جمله‌ها می‌توانند برگرفته از مکالمات والدین، برنامه‌های تلویزیونی یا حتی آهنگ‌های کودکانه باشند.
اکولالیا، در چنین حالتی، نشانه‌ای از تلاش کودک برای برقراری ارتباط است، نه لزوماً مشکل.
نیاز به برقراری ارتباط و کاهش اضطراب
برخی از کودکان اوتیستیک در مواجهه با موقعیت‌های اجتماعی مضطرب می‌شوند. تکرار جملات آشنا می‌تواند برای آن‌ها آرامش‌بخش باشد. این جمله‌ها مثل “پتو زبانی” هستند—چیزی که باعث احساس امنیت می‌شود.
همچنین، برخی کودکان از اکولالیا برای شروع مکالمه استفاده می‌کنند، چون نمی‌دانند چگونه گفتگو را آغاز کنند. این نشانه‌ای از تمایل به برقراری ارتباط است که باید تقویت شود.
نحوه شناسایی اکولالیا در کودکان اوتیستیک
نشانه‌های رفتاری
اکولالیا را می‌توان با چندین رفتار مشخص شناسایی کرد:
- تکرار مداوم کلمات یا جملاتی که اخیراً یا در گذشته شنیده‌اند.
- استفاده از جمله‌هایی که متناسب با موقعیت نیستند.
- تکرار با لحن یا صدای مشابه گوینده اصلی (مثل کاراکتر تلویزیونی).
- پاسخ‌های نامتناسب به سؤال‌ها.
- تکرار کلمات هنگام اضطراب یا هیجان.
تفاوت با تکرار طبیعی کلمات در کودکان عادی
تشخیص اینکه آیا تکرار کلمات نشانه‌ای از اوتیسم است یا بخشی از رشد طبیعی، مهم است. در کودکان عادی، این رفتار معمولاً در سنین ۱ تا ۲ سالگی دیده می‌شود و به‌سرعت با مهارت‌های ارتباطی دیگر جایگزین می‌شود. اما در کودکان اوتیستیک، این تکرارها طولانی‌تر، شدیدتر و کمتر منعطف هستند.
تأثیر اکولالیا بر مهارت‌های ارتباطی کودک اوتیستیک
موانع ارتباطی ایجاد شده توسط اکولالیا
وقتی کودک اوتیستیک مدام جملات قبلی یا شنیده‌شده را تکرار می‌کند، امکان مکالمه واقعی و دوسویه کاهش می‌یابد. والدین یا معلم ممکن است احساس کنند که کودک آن‌ها حرف می‌زند، اما واقعیت این است که این گفتار فاقد تعامل است. این موضوع می‌تواند باعث سوءتفاهم در خانواده یا مدرسه شود، چون دیگران تصور می‌کنند کودک مفهوم حرف‌هایش را می‌داند، در حالی که صرفاً در حال تقلید است.
برای مثال، وقتی از کودک می‌پرسیم: “حالت خوبه؟”، او پاسخ می‌دهد: “حالت خوبه؟” در اینجا ارتباط واقعی شکل نمی‌گیرد، چون پاسخ متناسب نیست. این می‌تواند موجب ناامیدی در والدین یا همسالان شود، زیرا تعامل مورد انتظار را تجربه نمی‌کنند.
فرصت‌های ایجاد ارتباط از طریق اکولالیا در اوتیسم
نکته مهم اینجاست که اکولالیا همیشه مانع نیست. در واقع، می‌تواند سکوی پرتابی برای یادگیری زبان باشد. بسیاری از کودکان اوتیستیک از تکرار جملات برای تمرین ساختارهای زبانی استفاده می‌کنند. مثلاً ممکن است بارها جمله‌ای را تکرار کنند تا در نهایت مفهوم آن را درک کنند یا بتوانند به مرور، آن را در موقعیت درست به کار ببرند.
برخی درمانگران معتقدند که اکوکالیا می‌تواند نشانه‌ای از تلاش کودک برای برقراری ارتباط باشد، نه صرفاً یک اختلال. بنابراین، اگر با نگاهی مثبت به آن نگاه کنیم، می‌توان از همین رفتار به عنوان پایه‌ای برای آموزش زبان و مهارت‌های اجتماعی بهره گرفت.
رویکردهای درمانی اکولالیا در اوتیسم
گفتاردرمانی (Speech Therapy)
گفتاردرمانی یکی از اصلی‌ترین روش‌های درمان اکولالیا در کودکان اوتیستیک است. در این رویکرد، درمانگر تلاش می‌کند به کودک بیاموزد که چگونه به‌جای تکرار، پاسخ‌های مستقل تولید کند. برای مثال:
از روش‌های مدل‌سازی استفاده می‌شود؛ یعنی درمانگر جمله مناسب را چندین بار در موقعیت واقعی تکرار می‌کند تا کودک بتواند یاد بگیرد.
استفاده از «گزینه‌های جایگزین»: مثلاً وقتی کودک جمله را تکرار می‌کند، درمانگر می‌پرسد: “آیا منظورت این بود که می‌خوای آب بخوری؟”
هدف این است که کودک از الگوهای تقلیدی فاصله بگیرد و به سمت زبان کاربردی و معنادار حرکت کند.
درمان‌های شناختی-رفتاری (CBT)
درمان‌های شناختی-رفتاری به‌ویژه برای کودکانی که دچار اضطراب یا رفتارهای کلیشه‌ای شدید هستند، مفید است. در این نوع درمان، سعی می‌شود به کودک آموزش داده شود که موقعیت‌های اجتماعی را بهتر درک کند و از رفتارهای تکراری (مثل اکولالیا) برای کاهش اضطراب استفاده نکند.
گاهی اوقات اکولالیا بیشتر از اینکه یک مشکل زبانی باشد، به‌خاطر استرس، ترس یا فشار محیطی به وجود می‌آید. در چنین مواردی، درمانگر با کودک کار می‌کند تا منابع اضطراب را شناسایی کرده و راهکارهای مقابله‌ای سالم‌تری ارائه دهد.
روش‌های جایگزین و مکمل
علاوه بر درمان‌های سنتی، رویکردهای زیر نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند:
تصویرسازی و نمادها (PECS): کودک با استفاده از تصاویر، خواسته‌هایش را بیان می‌کند تا کمتر از تکرارهای زبانی استفاده کند.
آموزش زبان با کمک موسیقی یا شعر: کودکان اوتیستیک معمولاً ارتباط خوبی با موسیقی دارند و از این طریق می‌توان مهارت‌های زبانی را تقویت کرد.
بازی‌درمانی: از طریق بازی، تعامل افزایش می‌یابد و موقعیت‌های گفت‌وگو در فضای بدون استرس فراهم می‌شود.
