اختلال بلع در نوزادان نارس یا همان دیسفاژی یکی از مشکلات رایجی است که نوزادان نارس ممکن است با آن مواجه شوند. این مشکل نه‌تنها فرآیند تغذیه را مختل می‌کند بلکه می‌تواند تهدیدی جدی برای سلامت نوزاد محسوب شود. نوزادان نارس، به دلیل اینکه پیش از موعد طبیعی به دنیا آمده‌اند، ممکن است برخی از توانایی‌های حیاتی را به‌طور کامل رشد نداده باشند. یکی از این توانایی‌ها، بلع ایمن و مؤثر است. تغذیه ناکافی و اختلال در بلع می‌تواند منجر به سوءتغذیه، کاهش وزن، و حتی خطر آسپیراسیون (ورود غذا به راه‌های تنفسی) شود.
تصور کنید نوزادی که باید رشد سریعی داشته باشد، نمی‌تواند به درستی شیر بخورد یا حتی تنفس را با بلع هماهنگ کند. این نه‌تنها رشد جسمی بلکه رشد ذهنی نوزاد را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین، آگاهی به موقع والدین نسبت به اختلال بلع در نوزادان نارس می‌تواند از مشکلات جدی جلوگیری کند.
نوزادان کامل معمولاً در زمان تولد، توانایی هماهنگ کردن تنفس، مکیدن و بلع را دارند. اما نوزاد نارس به دلیل توسعه ناقص سیستم عصبی و عضلانی، در انجام این وظایف دچار مشکل می‌شود. به‌طور معمول، توانایی بلع مؤثر در حدود هفته ۳۲ تا ۳۴ بارداری آغاز می‌شود. اگر نوزاد قبل از این زمان متولد شود، هنوز آمادگی لازم برای تغذیه دهانی را ندارد.
بلع شامل سه مرحله اصلی است:
- مرحله دهانی: نوزاد شیر را با زبان به سمت گلو هدایت می‌کند.
- مرحله حلقی: غذا از دهان عبور کرده و وارد حلق می‌شود.
- مرحله مروی: غذا از حلق وارد مری و سپس معده می‌شود.
هر یک از این مراحل نیاز به هماهنگی پیچیده‌ای بین عضلات و اعصاب دارند. در نوزاد نارس، این هماهنگی ممکن است هنوز به‌طور کامل ایجاد نشده باشد، و این موضوع می‌تواند منجر به تأخیر در بلع یا بلع نامناسب شود.
برای اینکه نوزاد به طور موفقیت‌آمیز شیر بخورد، نیاز به هماهنگی دقیق بین سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) و عضلات دهان، حلق و مری دارد. حتی کوچک‌ترین نقص در این هماهنگی می‌تواند باعث خفگی، سرفه‌های شدید یا امتناع از تغذیه شود.
در نوزاد نارس، این مسیر عصبی هنوز در حال رشد است. به همین دلیل، گاهی نوزاد نمی‌تواند مکیدن، بلعیدن و تنفس را به درستی مدیریت کند. برخی از نوزادان نارس نیز به دلیل مشکلات مغزی، دچار فلج اعصاب یا کنترل ناقص حرکات عضلانی می‌شوند.
دلایل اصلی اختلال بلع در نوزادان نارس
نارس بودن و توسعه ناکامل سیستم عصبی
مغز و نخاع، که کنترل‌کننده اصلی فرآیند بلع هستند، در اواخر دوران بارداری به بلوغ می‌رسند. نوزادانی که پیش از هفته ۳۷ بارداری به دنیا می‌آیند، ممکن است هنوز توانایی کافی برای تنظیم فرآیند بلع نداشته باشند. این نارسایی در عملکرد عصبی یکی از دلایل اصلی اختلال بلع در نوزادان نارس است.
مشکلات ساختاری در دهان یا حلق
برخی از نوزادان نارس ممکن است دارای ناهنجاری‌های مادرزادی مانند شکاف کام، مشکلات در عضلات زبان یا حنجره باشند که می‌تواند مانع از بلع صحیح شود. همچنین، ناهنجاری‌هایی در مسیرهای عصبی-عضلانی ممکن است باعث اختلالات عملکردی در بلع شوند.
شرایط پزشکی هم‌زمان مثل ریفلاکس یا آسیب مغزی
نوزادان نارس بیشتر مستعد ابتلا به شرایطی مثل رفلاکس معده به مری (GERD)، خونریزی مغزی یا هایپوکسیا (کمبود اکسیژن در مغز) هستند. این شرایط می‌توانند به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم باعث اختلال در مکانیسم بلع شوند. رفلاکس، مثلاً، ممکن است باعث سوزش و ناراحتی در هنگام بلع شود، و نوزاد را از تغذیه خودداری کند.
علائم اختلال بلع در نوزادان نارس چیست؟
- سرفه مداوم هنگام شیر خوردن
- تغییر رنگ پوست به آبی یا کبودی هنگام بلع
- گریه یا بی‌قراری هنگام تغذیه
- نشت شیر از گوشه دهان
- تغذیه بسیار کند یا مکث‌های طولانی در بلع
این علائم ممکن است به‌راحتی نادیده گرفته شوند، اما اگر به‌طور مکرر مشاهده شوند، نشان‌دهنده مشکلی جدی در فرآیند بلع هستند که نیاز به بررسی تخصصی دارند.
علائم ثانویه مانند کاهش وزن یا تنگی نفس
گاهی اوقات نشانه‌های اختلال بلع فقط در طولانی‌مدت خود را نشان می‌دهند. کاهش وزن، عدم افزایش وزن مناسب، مشکلات تنفسی مکرر، عفونت‌های ریوی، یا خستگی شدید بعد از تغذیه از جمله علائم ثانویه‌ای هستند که باید مورد توجه قرار گیرند.
روش‌های تشخیص
معاینه فیزیکی توسط متخصص اطفال
پزشک با بررسی دقیق وضعیت عمومی نوزاد، نحوه شیر خوردن و واکنش‌های فیزیکی نوزاد حین بلع، می‌تواند به وجود مشکل مشکوک شود. در بسیاری از موارد، سابقه تولد زودرس، وزن کم هنگام تولد و سابقه بیماری‌های هم‌زمان نیز بررسی می‌شود.
استفاده از تست‌های تخصصی مانند ویدئوفلوروسکوپی
ویدئوفلوروسکوپی یکی از روش‌های دقیق برای ارزیابی فرآیند بلع است. در این روش، نوزاد ماده‌ای با کنتراست بالا می‌خورد و با اشعه ایکس، روند بلع او به‌صورت تصویری بررسی می‌شود. این تست می‌تواند ناهماهنگی بین مراحل بلع یا ورود غذا به راه هوایی را به‌خوبی نشان دهد.
راهکارهای درمانی برای اختلال بلع در نوزادان نارس
درمان‌های حمایتی در بیمارستان
در بسیاری از موارد، نوزادان نارس نیاز به مراقبت‌های ویژه در بخش NICU (واحد مراقبت‌های ویژه نوزادان) دارند. در این شرایط، تیم تخصصی شامل پزشک نوزاد، پرستار ویژه، متخصص گفتاردرمانی، و متخصص تغذیه وارد عمل می‌شوند. یکی از اقدامات اولیه، استفاده از تغذیه از راه لوله (NG tube) است تا فشار از روی نوزاد برداشته شود و در عین حال مواد مغذی حیاتی به بدن او برسد.
همچنین تکنولوژی‌هایی مانند مانیتورینگ اشباع اکسیژن، بررسی سطح تنفس و فشار خون، برای اطمینان از تحمل نوزاد در طول تغذیه به‌کار می‌روند. در موارد شدیدتر، از لوله تغذیه دائمی (G-tube) استفاده می‌شود تا تغذیه طولانی‌مدت بدون خطر صورت گیرد.
توانبخشی و تمرین‌های بلع
پس از پایدار شدن وضعیت نوزاد، فاز توانبخشی آغاز می‌شود. متخصص گفتاردرمانی تمرین‌هایی برای بهبود هماهنگی عضلات و تحریک حس‌های دهانی ارائه می‌دهد. این تمرین‌ها شامل:
- تحریک لب‌ها و زبان با مسواک نرم
- تمرین مکیدن بدون تغذیه برای تقویت عضلات
- استفاده از بطری‌های ویژه با فشار قابل تنظیم
همچنین برای نوزادانی که به‌تدریج آماده تغذیه دهانی هستند، جلسات “تغذیه با کمترین تداخل” آغاز می‌شود تا از استرس نوزاد جلوگیری شود.
نقش والدین در روند درمان اختلال بلع
والدین نقش حیاتی در فرآیند توانبخشی و درمان نوزاد نارس دارند. پس از ترخیص از بیمارستان، والدین باید آموزش‌هایی درباره:
- نحوه صحیح نگه‌داشتن نوزاد هنگام تغذیه
- تشخیص علائم خطر مثل سرفه یا کبودی
- چگونگی استفاده از لوله تغذیه در منزل
را به‌درستی فرا بگیرند. آموزش تصویری، فیلم‌های آموزشی، و دستورالعمل‌های مکتوب نیز در این مسیر کمک‌کننده هستند.
