دیسفاژی پس از سکته مغزی یا اختلال بلع یکی از چالش‌های رایج و جدی پس از سکته مغزی است که کیفیت زندگی بیمار را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. بسیاری از بیماران پس از سکته، با مشکلاتی در بلع غذا، نوشیدنی و حتی بزاق خود مواجه می‌شوند. این مشکل نه‌تنها فرایند تغذیه را دشوار می‌کند، بلکه خطراتی همچون خفگی، سوء تغذیه و ذات‌الریه ناشی از ورود غذا به ریه‌ها را نیز به‌دنبال دارد.
سکته مغزی می‌تواند عملکرد نورولوژیکی فرد را به‌طور گسترده مختل کند، به‌ویژه زمانی‌که بخش‌هایی از مغز که مسئول کنترل بلع هستند آسیب ببینند. این مسئله باعث می‌شود هماهنگی عضلات دهان، گلو و مری که در عمل بلع دخیل‌اند، دچار اختلال شده و منجر به بروز اختلال بلع شود.
دیسفاژی پس از سکته مغزی در ساده‌ترین تعریف، به هرگونه اختلال یا مشکل در روند بلع اشاره دارد. این مشکل می‌تواند در هر مرحله از فرایند بلع رخ دهد و اغلب نتیجه آسیب به ساختارهای عصبی یا عضلانی است که در این عملکرد حیاتی نقش دارند. در بیماران پس از سکته مغزی، دیسفاژی به دلیل اختلال در عملکرد مغز ایجاد می‌شود که بر هماهنگی عضلات درگیر در بلع اثر منفی می‌گذارد.
مکانیسم بلع به سه مرحله اصلی تقسیم می‌شود:
مرحله دهانی (oral phase): در این مرحله غذا یا مایع در دهان جمع و آماده بلع می‌شود. زبان با حرکات دقیق خود غذا را به عقب دهان هدایت می‌کند. هرگونه ضعف در عضلات دهان یا زبان می‌تواند باعث باقی‌ماندن غذا یا دشواری در هدایت آن شود.
مرحله حلقی (pharyngeal phase): پس از حرکت غذا به عقب دهان، عضلات حلق فعال شده و غذا را به سمت مری هدایت می‌کنند. این مرحله بسیار حساس و نیازمند هماهنگی دقیق بین عضلات گلو، زبان و دریچه اپی‌گلوت است که از ورود غذا به نای جلوگیری می‌کند.
مرحله مروی (esophageal phase): در این مرحله غذا وارد مری شده و توسط حرکات دودی عضلات مری به سمت معده هدایت می‌شود.
در دیسفاژی پس از سکته مغزی، اغلب مرحله دهانی و حلقی تحت تأثیر قرار می‌گیرند. این اختلال می‌تواند باعث ورود اشتباه غذا یا مایعات به نای و ریه‌ها شود که به اصطلاح «آسپیراسیون» نامیده می‌شود؛ وضعیتی خطرناک که می‌تواند منجر به عفونت ریوی یا خفگی شود.
شناخت دقیق مراحل بلع و محل بروز اختلال، گام اول برای ارزیابی و درمان موفق دیسفاژی است. در این مرحله، همکاری پزشک، گفتاردرمانگر و کاردرمانگر اهمیت بسیار بالایی دارد.
دلایل بروز دیسفاژی پس از سکته مغزی
سکته مغزی، بسته به محل بروز و شدت آسیب، می‌تواند عملکرد عضلات و اعصاب دخیل در فرایند بلع را به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم مختل کند. دیسفاژی معمولاً در اثر ضایعه مغزی در نواحی کنترل‌کننده بلع یا ارتباطات نورونی مربوط به آن‌ها ایجاد می‌شود. مهم‌ترین علت‌های دیسفاژی پس از سکته مغزی عبارتند از:
آسیب به قشر مغز (Cerebral Cortex):
قشر مغز به‌ویژه در نواحی پره‌فرونتال و موتور اولیه، نقش مهمی در کنترل حرکات ارادی عضلات بلع دارد.
اگر سکته در این نواحی رخ دهد، فرد در آغاز بلع یا هماهنگی حرکات زبان و فک دچار مشکل می‌شود.
درگیری ساقه مغز (Brainstem):
ساقه مغز مرکز اصلی کنترل غیرارادی بلع است. در صورت آسیب به این ناحیه، دیسفاژی شدیدتر و گاهی همراه با اختلال در تنفس مشاهده می‌شود.
این نوع دیسفاژی معمولاً با علائم تهدیدکننده زندگی مانند آسپیراسیون همراه است.
کاهش حس و ضعف عضلات صورت و حلق:
- سکته مغزی ممکن است منجر به فلج عضلات یک سمت صورت، زبان یا حلق شود که باعث عدم تخلیه کامل دهان از غذا و مایعات می‌گردد.
- ضعف عضلات منجر به باقی‌ماندن غذا در دهان، سرفه حین بلع یا ناتوانی در کنترل بزاق می‌شود.
کاهش توجه و آگاهی:
- برخی از بیماران پس از سکته دچار بی‌توجهی یا اختلال در تمرکز می‌شوند که همین امر موجب می‌شود در هنگام خوردن غذا از مشکلات بلع خود آگاه نباشند.
اختلال در هماهنگی تنفس و بلع:
- در برخی موارد، بیماران نمی‌توانند هماهنگی درستی بین نفس‌کشیدن و بلع داشته باشند که این وضعیت به‌ویژه هنگام بلع مایعات بسیار خطرناک است.
دیسفاژی یکی از علائم نادیده‌گرفته‌شده اما بسیار خطرناک پس از سکته است که در صورت عدم درمان به موقع، می‌تواند پیامدهای جدی به‌همراه داشته باشد. در ادامه، با نشانه‌های این اختلال بیشتر آشنا خواهیم شد.
علائم و نشانه‌های اختلال بلع پس از سکته مغزی
تشخیص زودهنگام دیسفاژی برای پیشگیری از عوارض جبران‌ناپذیر آن حیاتی است. متأسفانه بسیاری از بیماران و حتی خانواده‌های آن‌ها، علائم این اختلال را با مشکلات جزئی یا طبیعی پس از سکته اشتباه می‌گیرند. شناخت این نشانه‌ها کمک می‌کند تا درمان سریع‌تر آغاز شود.
از جمله علائم اصلی دیسفاژی پس از سکته مغزی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
سرفه یا خفگی در حین غذا خوردن یا نوشیدن:
- یکی از شایع‌ترین نشانه‌ها، سرفه‌های مکرر هنگام بلع مایعات است.
- این علامت نشان‌دهنده ورود غذا یا آب به نای (آسپیراسیون) است که می‌تواند منجر به عفونت ریوی شود.
احساس گیرکردن غذا در گلو:
- بیماران احساس می‌کنند غذا یا مایعات در پشت گلو گیر کرده یا به‌طور کامل بلعیده نمی‌شود.
- این احساس می‌تواند باعث اضطراب یا ترس از غذا خوردن شود.
بازماندن غذا در دهان:
- برخی بیماران توانایی تخلیه کامل دهان را ندارند، به‌طوری که غذا یا مایعات در حفره دهانی باقی می‌ماند.
- این حالت معمولاً با ضعف زبان یا عضلات فک همراه است.
تغییر صدا پس از بلع:
- صدای مرطوب یا خِرخِر بعد از غذا خوردن نشان‌دهنده وجود مواد غذایی در حنجره است.
کاهش اشتها یا امتناع از غذا خوردن:
- برخی بیماران به دلیل ترس از خفگی یا سرفه، از غذا خوردن خودداری می‌کنند.
کاهش وزن ناگهانی و کم‌آبی بدن:
- نشانه‌ای خطرناک که می‌تواند نشان‌دهنده اختلال شدید بلع باشد و نیازمند مداخله فوری است.
تشخیص این نشانه‌ها اولین گام در مسیر درمان است. با ادامه مقاله، به بررسی خطرات درمان‌نکردن دیسفاژی می‌پردازیم.
عوارض خطرناک دیسفاژی درمان‌نشده
نادیده‌گرفتن دیسفاژی، به‌ویژه در بیماران سکته مغزی، می‌تواند عواقب جدی و حتی مرگ‌آور داشته باشد. در این بخش به مهم‌ترین عوارض ناشی از درمان‌نشدن دیسفاژی می‌پردازیم:
آسپیراسیون (Aspiration):
ورود غذا یا مایعات به راه‌های هوایی به جای مری، که یکی از خطرناک‌ترین عوارض دیسفاژی است.
آسپیراسیون مکرر می‌تواند منجر به ذات‌الریه (پنومونی آسپیراسیون) شود.
عفونت ریوی (پنومونی):
ورود ذرات غذا به ریه‌ها باعث تحریک و عفونت شدید می‌شود.
این نوع ذات‌الریه در بیماران مسن یا ضعیف می‌تواند منجر به بستری طولانی یا حتی مرگ شود.
سوء تغذیه و کاهش وزن شدید:
بیماران مبتلا به دیسفاژی معمولاً قادر به خوردن غذاهای متنوع و مغذی نیستند.
این موضوع می‌تواند باعث کاهش وزن، ضعف عمومی بدن و کاهش ایمنی شود.
کم‌آبی بدن (دهیدراتاسیون):
ناتوانی در نوشیدن آب کافی، یکی از شایع‌ترین مشکلات دیسفاژی است.
کم‌آبی مزمن می‌تواند بر عملکرد کلیه، پوست، خلق‌وخو و سایر اندام‌ها تأثیر منفی بگذارد.
کاهش کیفیت زندگی:
ناتوانی در خوردن غذاهای دلخواه، احساس ترس و اضطراب هنگام غذا خوردن، و نیاز به مراقبت دائمی می‌تواند کیفیت زندگی بیمار را به‌شدت کاهش دهد.
برای پیشگیری از این عوارض، باید دیسفاژی به‌صورت جدی و فوری درمان شود؛ که در ادامه، نقش کلیدی کاردرمانی در این روند را به‌تفصیل بررسی خواهیم کرد.
